Нүүдэлчдийн биет өвийн соёл монгол ардын дуунд

Dr. Лувсанноровын Эрдэнэчимэг

Хөгжим судлаач

Echimeg2002@yahoo.com 

Монголчууд ардын дуу хуураар арвин баялаг ард түмэн билээ. Монгол ардын дууны яруу найраг, ая шүлэг нь ард түмний амаас амд, биеэс биед өвлүүлэн уламжлагдсаар хэдэн зууныг илээжээ. Монгол ардын дууны яруу найргийн төрөл зүйлийг үе үеийн олон арван эрдэмтэн мэргэд судлан үзээд тэдгээрийг өгүүлэмж дүрслэлийн хувьд маш олон төрөл зүйлээр ангилсан нь бий. Тухайлбал: байгаль эх дэлхий, уул ус, амьтан ургамал, эх орон, нутаг нуга, эцэг эх, элгэн садан, ах дүүсийн хайр элбэрэл, анд нөхдийн ариун журам, худ ураг бололцох ёс, хурим найрын дэг ёс, цэрэг эрсийн, баатарлаг үйлсийн тухай буюу туульсын, аж байдал, ахуй зан ааль, ажил хөдөлмөрийн, хайр сэтгэл, халамж энэрэл, утга уянга, шашин сүм хийдийн, мөргөл шүтлэг, магтаал ерөөлийн гэхчлэн хүний орчлонгийн үй түмэн үйл явдлын сэдвээс эх авч зохиогдсон хэмээн  дууны ая шүлгийн утга агуулга, өгүүлэмж дүрслэлийн талаас нь олон төрөл зүйлээр ангилан судалсаар иржээ. Харин энэ удаад бид монгол ардын дууны өгүүлэмжид буй нүүдэлчдийн эрт үеэс өвлүүлж ирсэн эд өлгийн зүйлийг биет өвийн талаас нь авч үзэхийг хичээв. Эдгээрийг судлан авч үзсэнээр тухайн нийгэм үед монголчууд ямар зүйлийн эд юмсыг өөрсдийн ахуй амьдралдаа хэрэглэж ирсэн тухай бодит өвийн зүйлсийг дууны өгүүлэмжээр хэрхэн дамжуулж ирсэн уламжлалыг мэдэж болох юм. Ер нь дууны өгүүлэмж бол тухайн нийгмийн хүний хөгжлийн бодит түүх нь болж үлддэг. Иймд дуу хөгжмөөр дамжуулан тухайн нийгмийн хүмүүсийн оюун   сэтгэлгээний онцлогийг тодруулан гаргаж болох талтай. Ерөөс ардын дууны ая шүлгийн өгүүлэмжид: хүнийг сургах, ойлгуулах, танин мэдүүлэх, төлөвшүүлэх, хүмүүжүүлэх тал нь илүү байдаг.      

Нүүдэлчдийн биет соёлын өвийн нэг хэсэг болох малч нүүдэлч монголчуудын өдөр тутмын амьдрал ахуйдаа хэрэглэж ирсэн биет эд өлгийн зүйлийг ардын дуунд хүүхдийн ба том хүний хэмээн тодорхой нэрээр ялган дүрсэлсэн байна. Үүнд: Эрт үеэс нүүдэлчдийн эдэлж хэрэглэж ирсэн оромж сууц, дөрвөн мянган унитай гэрийн тухай, монгол эрэгтэй эмэгтэй хүний хувцас, эд хэрэгсэл, гоёл чимэглэл, хүүхдийн хувцас, өлгий,  тоглоом наадам, өдөр тутмын ахуй амьдралдаа хэрэглэж ирсэн эд зүйлс, хөдөлмөрийн багаж хэрэглэлийн талаар дүрсэлсэн өгүүлэмж зонхилж байна. Үүнд: хүүхдийн өлгий, наадам, бөмбөрцөг дэлхийн хэлбэртэй тоорцог малгай, боодогтой сэвгэр, далан таван магнаг дээл, хөвөнтэй дээл, дан дээл, энгэр захтай дээл, элдэв маягийн хувцас, элгэн хантааз, цагаан торгон цамц, хөх торгон цамц, даавуу, чисчүү цамц, хар торгон хамжаар, элгэн дүүдүү, тоохуу хос гутал, бульгаар гөлөм, санхъю гөлөм, хулсан ташуур, яргай ташуур, сэндэн бүрээтэй ташуур, зүүвч, хавчаар, түлхүүр цоож, хамжаар, бульгаар хүрэн цүнх, ембүү, нум, хаж мөнгөн саадаг, буу, алт мөнгөн бугуйвч, аралтай тэрэг, алтан шанлуу[1], жийжүү хотын жинтэй торго, жий байшин, луу байшин, зүүлт төрөл бүрийн хөгжмийн зэмсгүүд хуур хуучир, ятга, шанз, либмэ, дун, дүгэряйчил,  бүрээ,  бишгүүр  хэмээн дүрслэн өгүүлсэн дуу олон байна.

Монгол ардын богино дуу “Эхийн ач”  дуунд:

Үрэл гэдэг модоороо

Өлгийг минь сийлсэн аав минь ээ хө

Өвлийн шөнийн хүйтэндээ

Өндийж хөхүүлсэн ээж минь ээ хө

            Нарс гэдэг модоороо

Наадмыг минь сийлсэн аав минь ээ хө

            Намрын шөнийн хүйтэндээ

Намайгаа хөхүүлсэн ээж минь ээ хө хэмээн дуулдаг. Эл дууны өгүүлэмжид: Нүүдэлчид үр хүүхдээ төрсөн цагаас нь эхлэн “нарс”  буюу “үрэл” гэдэг жимсний модыг сонгон авч “модон өлгий”,  “модон тоглоом наадам” зэргийг нь урлаж бүтээдэг байсан уламжлалыг харж болно. Иймч учраас эл дууны өгүүлэмжид дөнгөж төрсөн нялх хүүхдийг өлгийдөх “модон өлгий”, “модон тоглоом наадам” хэмээн дүрслэгдэж байна. Нөгөөтэйгүүр эл дууны шүлгийн гол агуулга бол: эртний монголчуудын үр хүүхдээ энэрэн хайрлаж өсгөдөг эцэг эхийн ач тус, өвөл, намрын хатуу хавчиг улиралд шөнийн хүйтнийг эс ажирч, үр хүүхэдээ  халамжлан бөөцийлж өсгөж хүмүүжүүлсэн эцэг эхийн хайр энэрэл, тэднийгээ хайрлан хүндлэх, тэднийхээ өсгөж хүмүүжүүлсэн энэ их хайр энэрлийг хэрхэн яаж ухаарч ойлгох вэ? ач тусыг нь хэрхэн яаж хариулах вэ? гэсэн хүмүүжил сургаалийн өнгө аяс давхар агуулагдсан байна.  

Жангарын магтаал[2] дуунд

Бумба далан хөвөөнд нь

Бурхан хан бөөгүүлээд

Бумба ноён Жангар нь

Бумхүүцээд нэрилнэ пай пай пай

            Дөчин дөрвөн тээрэмтэй

            Дөрвөн мөнгөн унитай

            Дүнхийх цагаан өргөө нь

            Дууны нь хазаарт дүнгэнэнэ пай пай пай

Энэхүү дууны өгүүлэмжид дөрвөн мөнгөн унитай гэрийн тухай дуулж байгаа дүрслэл байна. Эл дууны өгүүлэмжээс харахад эртний хаад ноёдын өргөө ордон бол маш том хийц бүтэцтэй байсан гэх буюу сүүл үеийн буюу 1980-д оны үеийн дууны яруу найрагт: “газрын холоос цайвартсан ганган цагаан гэр”,  “88 унитай гэр”  буюу “найман алдын хулсан уурга” хэмээх өгүүлэмжүүд шинээр гарч ирсэн. 

Манай хувцас[3]

Бөмбөрцөг дэлхийн хэлбэртэй

Бүслүүр хавчаар тохирсон

Бөөрөнхий дугариг тоорцог[4]

Толгой дээрээ дэгжин

Эцэг өвгөдийн хийсэн

Энгэр захтай дээлээ

Эргэн тойрон эмжээртэй

Элдэв маягийн хувцас  энэ дуу бол 1920 –д оны үед дэлгэрч байсан бүжигт дуу юм.

Боодогтой сэвгэр

Баруун монгол ардын дуу

Цагаантай тэмээ нь ачааны чимэг

Цацагтай сэвгэрүүд гэрийн чимэг

Ботготой тэмээ нь ачааны чимэг

Боодогтой сэвгэрүүд гэрийн чимэг

Ингэтэй тэмээ нь ачааны чимэг

Ижилхэн сэвгэрүүд гэрийн чимэг

Торомтой тэмээ нь ачааны чимэг

Тоорцогтой сэвгэрүүд гэрийн чимэг.

Задгай цагаан үүл[5]

Задгай цагаан үүл нь бол бол

Заавал борооны үүл ээ хө

Зангираад л гардаг нулимс нь бол бол

Заавал  янагийн нулимсаа

Хөвөнтэй дээлтэй гарсан юмсан

Хөрөө болов уу яагаа бол

Хөөрхий намайгаа зовоосон юм сан

Хөрөө болов уу яагаа бол

Дан дээлтэй гарсан юмсан

Даараа болов уу яагаа бол

Даанчиг намайгаа зовоосон юмсан

Даараа болов уу яагаа бол.

Хотон ардын дуу

 Тоораан цагаан

Тоораан цагаан тоораан цагаан дээл[6] нь

Товхий цайгаад товхий цайгаад байна даа

Торомгор бичкэн торомгор бичкэн тэр минь

Наарий ч гээд наарий ч гээд байна даа.

Юндэн Гөөгөө

Данагар данагар алхаатай даа хө

Дал мөрөө дагасан гэзэгтэй дээ хө

Далай вангийн Юндэн Гөөгөө

Даан чиг цэвэрхэн төржээ хө

 Гунагар Гунагар алхаатай даа хө

 Гурваар дагасан гэзэгтэй дээ хө

 Гунхсан сайхан Юндэн гөөгөө

 Гуниггүй цэвэрхэн төржээ хө

 Хүзүүгээр нь жавар орно гээд

 Хөвөнтэй дүүдүү гээ хийгээд өгсөн юм хө

 Хүнээс илүү ханилна гээд

 Хүдрийн заарыг шингээсэн юм хө

Энгэрээр нь жавар орно гээд

Элгэн дүүдүү[7] гээ хийгээд өгсөн юм

Эмгэн болтлоо ханилна гээдээ

Энгүй хайраа зориулсан юмаа хө.  Энд тэр үеийн эрэгтэй хүний  үс гэзэг гурваар даран сүлждэг урт үсний талаар дүрсэлсэн байна.

Сэндэр охин

Цээ вангийн хошууны

Цэцэн  Залангийн охинсон доо хө

Арван найман настай даа

Алиа Сэндэр нэртэй дээ хө

Цагаан торгон цамцыгээ

Хэндээ ч гэж оёх вэ дээ хө

            Цал буурал баянтай

            Насыг яаж барах вэ дээ хө

Хөх торгон цамцыгээ

Хэндээ ч гэж оёх вэ дээ хө

Хөгшин буурал ноёнтой

Насыг яаж барах вэ дээ хө

            Арван ембүү хараад

            Алгаа тосдог аав уу даа хө

             Хорин ембүү хараад

             Хормойгоо тосдог ээж үү дээ хө

Арван хошуу дамжуулаад

Адуучин хүүдээ өгөөрэй дээ хө

Хорин хошуу дамжуулаад

Хоньчин хүүдээ өгөөрэй дээ хө

Хар торгон хамжаар

Үзэмчин ардын богино дуу

Хар юу торгон хамжаарыг

Харанхуй шөнөөр шаглаад оёсон юм хө

Хаяад явахыг чинь мэдсэн бол доо хө

Хайран чиг оёоод өгсөн арван хуруу минь

Торгууд ардын дуу

Тоохуу нэгэн хос

Тоохуу нэгэн хос нь

Тов хийгээд байна даа хө

Торгууд нэгэн сэвгэр

Толгой дохиод байна даа хө

Ижил дэлтэй хээр нь

Ижлээ гээд байна даа хө

Энэ л нутгийн сэвгэр

Намайг гээд л байна даа хө.

“ Торгууд нэгэн госон[8]” хэмээх дуунд:

 Өл манкан тэмээ нь

 Өвс чүргөөд байна даг хоё

 Өөлдийн[9] оёсон госон  

 Өсгий колгоод байна даг хоё

            Кар манкан тэмээ нь

            Каргана чүргөөд байна даг хоё

            Калкын[10] оёсон годон[11]  

            Казгай гишгээд байна даг хоё

Бурантагт манкан тэмээ нь

Бутан чүргөөд байна даг хоё

Баядын[12] оёсон бойтог[13] 

Бас л чалчиаж[14] байна даг хоё

Манкан дээгүүр ширтдэг нь

Манай атны шинжүү кө

Маажуур[15] нэгэн цараг[16]

Мянгад[17] госон-ы дотор уу кө

Дөрвөн нүдтэй калтар[18] нь

Дөтөж дөкөөд[19] байна даг хоё

Дөрвөд[20]  нэгэн гулдруу[21] 

Дөрөөнд каршаад[22] байна даг хоё

Тоокуу[23]  нэгэн  госон

Тов кийгээд байна даг хоё

Торгууд[24] нэгэн сэвгэр[25]

Толгой докаад[26] байна даг хоё

            Замаа муриасан[27] тэмээ нь

            Зангуунд ороод  байна даг хоё

            Захчин[28] нэгэн гүлдрэг-т[29]

            Зангуу[30] наалдаад одов хоё хэмээн эдгээр үндэстэн угсаатны дунд эсгийн урлал хөгжсөн байдлыг ч ажиглабж болох бөгөөд ерөөс эсгий урлалын  дэлгэрч хөгжсөн газар нутгийн ангиллыг “ төв халх”, “хасаг”,” торгууд”, “захчин”, “мянгад” нарын дунд дэлгэрсэн хэмээн ангилан авч үздэг байна.            

Бульгаар хүрэн цүнх

 Бульгаар хүрэн цүнхэнд нь

Чихэр шаргиад байна даa хө

Санхъю гөлөм[31]

Жороо юу сайтай морийгоо байвал

Аваад ирэх минь мөөмөө минь дээ хө

Зуун лангийн санхъю гөлөм

Хээр морины чимгээ хө.

Буурал морь

Саарал морьны минь мундаан дээрээ хө

Санхъю гөлөм саржигнаад байна да хө

Сайхан аав ээжийн минь захиж хэлсэн үг

Санаа юу сэтгэлээс минь гарахгүй байна даа хө

Буурал морьны минь мундаан дээрээ хө

Бульгаар[32] юу гөлөм нь саржигнаад байна даа хө

Буурал аав ээжийн минь захиж хэлсэн үг

Бодол санаанаас минь гарахгүй байна даа хө

Хулсан ташуур

Монгол ардын богино дуу

Хулсан ташуур нь байгаасай

Хуруундаа өлгөөд явах юмсан

Хууль цаазгүй ч болоосой доо хүү минь ээ хө

Хошуу нутаг яруу даа очих юмсан даа яая даа байз

            Яргай ташуур нь байгаасай

            Янзыг нь олоод авах юмсан

Ял цаазгүй ч болоосой доо хүү минь ээ хө

            Яргайтынхаа голыг гатлах юмсан даа яая даа байз

                                                            Сумъяа ноён

Зүүн хойноос үүлэн галаа даа хө

Зүс л бороо орох нь чиг юм уу даа хө

Зүүн нүдний дээд зовхи байн байн татаад байнаа х ө

Зүүн хойноос Сумъяa ноён ирэх нь чиг юм уу да хө

            Саарал морь чинь хөлстэйхөн байдаг чинь хө

            Саарал халзан туулайгаа намнаж байгаад ирээ юү дээ хө

            Саадагны чинь оосор  шив шинэхэн байдаг чинь ээ хө

            Саяхан авгай чинь оёж шидээд өгөө юу даа хө

Буурал морь чинь хөлстэйхөн байдаг чинь ээ хө

Бор халзан туулайгаа намнаж байгаад ирээ юү дээ хө

Бууны чинь оосор шив шинэхэн байдаг чинь ээ хө

Буцмал авгай чинь оёж шидээд өгөө юу даа хө.

Авгын цагаан уул

Дархад ардын богино дуу

Цанатын цагаан ууланд нь хө

Цасны будан цайраад байна хө

Царайлаг чамайгаа бодохлээр ээ хө

Цайгаа уухаас дургүй байна хө

Авгын цагаан ууланд нь хө

Агаарын будан татаад байна хө

Амраг чамайгаа бодохлээр ээ хө

Аягатай цайгаа уухаас дургүй хө.

Сийлэн бөөр

Монгол ардын богино дуу

Аралтайхан тэрэг нь айлынхаа дундаа

Алтанхан шанлуу нь ширээний маань дундаа

Амраг жаалхан Сийлэн бөөрийг

Авна гэжээ зүүдэлсэнгүй явлаа даа хө

Хүрэлтэйхэн тэрэг нь хүрээний маань дундаа

Хүрэл шанлуу ширээний маань дундаа

Хүүхэн жаалхан Сийлэнбөөрийг

Хуримынх нь замаас нь булаагаад авна даа хө

Зээргэнэтийн шил

Монгол ардын уртын дуу

 Зээргэнэтийн эхэн шилд

 Зэрлэг буга дуулдана

 Зэрэгцүүлж харахад

 Богдын хоёр загал байж

            Алтрагшийн шилд

            Арваад буга дуулдана

            Адилтгаж харахад

            Аавын хоёр загал байж

 Хүж мөнгөн нум саадаг минь

 Хөдөө газар зэвэрнэ

 Хүүхэд бага бие минь

 Хүний газар нөхөшгүй

            Хаж мөнгөн саадаг минь

            Хажуу газар зэвэрнэ

            Хайран бага бие минь

            Хүний газар нөхөшгүй

Алтан артай бишгүүр

Буриад ардын дуу халх  аялгаар

Алтан артай бишгүүрээ

Айлынхаа дунд татъя

Аварлаар тодорсон Богдыгоо

Алтан ширээндээ залъя

            Мөнгөн артай бишгүүрээ

Мөрөөдлийнхөө дунд татъя

Мөрөөдлөөр тодорсон Богдыгоо

Мөнгөн ширээндээ залъя.   

Монгол ардын богино дуу

Гантөмөр

Түүхий юү төмрийг дархандаа тушаанаа хө

Түлхүүр хийнэ үү цоож хийнэ үү өөрөө мэдээрээ хө

Төрсөн биеэ чамдаа тушаавал 

Түшээд авна уу түлхээд хаяна уу өөрөө мэдээрэй хө

Ай сэтгэл мэднээ хө.

                                    Алтан бугувч

Түмэн чиг олон адууны дундаасаа

Төгрөг сартай манхан шарга нь түрүүлээд ирэв ээ хө

Түмэн чиг олон хүний дундаасаа

Миний зүрхний бяцхан тэр минь тормойж харагдана аа хө

Алтан чиг хоёр бугуйвчийг ээ хө

Арслан хотын урчуудаар нь сийлүүлсэн юм аа хө

Мөнгөн чиг хоёр бугуйвчийгээ хө

Мөгдөн хотын урчуудаар нь сийлүүлсэн юм аа хө

Түүнчлэн монгол ардын хөгжмийн зэмсгүүдийн талаар ур хийц, нэр төрөл, хөгжимдөх, хөглөх, дуурьсгах онцлогийн  талаар дүрсэлсэн пуунууд олон байна. Иймээс  монгол ардын язгуур хөгжмийн зэмсгүүдийн талаарх өгүүлэмжийг бид ардын дуунаас мэдэж болно.  Жишээ нь: “Жуураа[33] гэлдэнэ[34]” хэмээх баруун монгол ардын дуунд уг утга санаа бол “Жуураа” хэмээх уран гоё бүжиглэдэг эмэгтэйн тухай дуулж бүжиглэж байгаа хэдий ч дууны шүлгийн өгүүлэмжид тэрхүү уран гоё бүжигтэй ая хамсран дуурьсах хөгжим бол баруун монгол ардын дунд дэлгэрсэн “Икэл”, “хуур”, “товшуур”  хэмээх хос чавхдаст нумаар шөргөөн дуу гаргах болон товшин савардах хөгжмийн зэмсгийн талаар дүрслэн өгүүлсэн  байдаг. Үүнд:    “Жуураа гэлдэнэ” хэмээх дуут  бий бүжиг зүй ёсоор орно.

Жуураа гэлдэнэ

Атан тэмээний

Алхаа дуурайгаад

Аялгуут дуундаа

Бийгээ[35] биелдэг

            Жуурай гэдэнэ

            Жуурай гэлдэнэ

            Жуурай гэлдэнэ

            Жуурай гэлдэнэ

Ингэн тэмээний

Алхаа дуурайгаа

Икэл[36] хөгжимдөө

Бийгээ биелнэ

Хойлог тэмээний

Алхаа дуурайгаад

Хуур[37] хөгжимдөө

Бийгээ биелдэг

Тором тэмээний

Алхаа дуурайгаад

Товшуур[38] хөгжимдөө

Бийгээ биелдэг

 Жуураа гэлдэнэ

             Жуураа гэлдэнэ

 Жуураа гэлдэнэ

             Жуураа гэлдэнэ

Ботгон тэмээний

Алхаа дуурайгаад

Балчин хээртээ[39]

Биигээ биелнэ

хэмээх  энэхүү өгүүлэмжээс үзэхэд нэн эрт үеэс нүүдэлчдийн дунд бий бүжиг байсан ба тэдгээрт бас олон төрөл зүйлийн хөгжмийн зэмсэг болон дан  хөгжмийн бүтээл болох ая аялгуу үүсгэдэг байсан гэх мэдээг авчирч байгаа ба мөн эдгээр хөгжмийн зэмсгүүд нь төрөл зүйлийн хувьд өргөжсөн, бие даасан хэлбэр бүтэцтэй тус тусдаа ялгаатай олон төрөл зэмсгүүд байна гэдэг нь тодорхой байна.

Сүнжидмаа

Шанз[40]-ны маань үзүүрээс салхи нь гардаг юм хө

Санааны маань үзүүрээс Сүнжидмаа минь салдаггүй еэ хө

Сайхан төрсөн Сүнжидмаагаа

Сар илүү хүлээ дээ хө

Энэхүү дууны өгүүлэмжид шанз хэмээх гурван чавхдаст товшин чавхдах хөгжмийн зэмсгийг бөөрөнхий дохиураар нааш цааш бөмбөрүүлэн сэржигнүүлэн хөгжимдөхөд салхи гарах ба харин санааны маань үзүүрээс сайхан төрсөн Сүнжидмаа бүсгүй  салахгүй юм хө хэмээн өгүүлж дуулж байгаа нь утгын хувьд  шанз хөгжмийн зэмсгийг шудруулан дуржигнуулан салхи татуулсан маягтай хөгжимддөг юм харин санааны маань үзүүрт тэрхэн агшинд Сайхан төрсөн амраг Сүнжидмаа минь салшгүйнээ гэсэн өгүүлэмжийг хөгжимдөх байдлыг хүний сэтгэлтэй харьцуулан гаргаж байгаагаараа онцлогтой юм. 

                                    Жийжүү хот хэмээх дуунд:

Жийжүү[41] хотын маань жинтэйхэн торгоороо хө

Жинтүүнийхээ[42] буланг шаглаад оёсон юм аа хө

Жи байшин луу байшин хаш эрдэнэ хоёрыгоо хө

Жинхэнэ янзаар нь шаглаадаа оёсон юм аа хө

            Арилгасан сонгино шиг арван цагаан хуруугаараа хө

            Аялгуут шанзыг ээ дархаар аа аятайхан юм аа хө

            Ангирын зулзага шиг  алиа хөөрхөн аашаараа хө

            Аюулхай чээжийг минь аяаархан догдлуулаад байна хө

Хандармаа хэмээх дуунд

Хуур [43]хуучир[44]-ыг байсаар байтал хө

Хулсан чиг либээр юугаа хийх вэ хө

Хуучин чиг амрагаа байсаар байтал ай хө дан аа юу

Хуурамч чамаар юугаа хийх вэ хө

                                    Зуун лангийн жороо луус

Зуун лангийн жороо луусыгаа

 Жуузан дунд нь хөлөглөөд

Зуугаас залсан Богд ламыгаа

Зонхов ширээнд нь залваа хө

            Мөнгөн амтай бүрээ бишгүүрээ

Мөрөн дунд нь хангинуулаад

Мөнх настай Богд ламыгаа

 Мөргөлийн ширээндээ залнаа хө

Алтан амсартай бүрээ бишгүүрээ

Ар мөрөнд нь хангинуулаад

Аврал болсон Богд ламыгаа

Авралын ширээнд нь заллаа даа хө хэмээн дуулдаг олон арван дуу байна.

Ийнхүү нүүдэлчдийн эдийн соёлын уламжлалыг ардын дуу хөгжмөөр дамжуулан судлаж болох талтай. Ардын дуу хөгжмийг судалснаар тухайн нийгмийн ахуй байдал, хүн зоны амьдрал, соёл сэтгэлгээг мэдэж болох чухал ач холбогдолтой юм. Ийнхүү нүүдэлчид өөрсдийн эдэлж хэрэглэж байсан өв соёлынхоо талаар ардын аман зохиол, үлгэр туульс, домог яриа, ерөөл магтаал, дуу хөгжмийн өгүүлэмжид ч өргөнөөр тусгасан байна.

                        Сайн үйлс дэлгэрэх болтугай!

---

[1] Шанлуу- үнсний сав,

[2]

[3] Ж. Долгорсүрэн “Монгол ардын бүжиг” 1970 ,УБ номоос,

[4] Тоорцог- монгол үндэсний дугуй малгайг охидууд өмсдөг

[5] 1920 оны үеийн дуу

[6] Дээл- нь монголын олон угсаатанд өргөн тархсан хувцас, янз бүрийн хэлбэртэй бий.

[7] Дүүдүү- хөвөнтэй хүрэм,

[8] Б. Лувсанноров “Дууны дэвтэр” УБ, 1978 он,

[9] өөлдийн госон -Өөлд нарын гутал

[10] халх годон- халхчуудын гутал

[11] годон- хөлийн өмсгөл

[12] Баядын - Баяд угсаатан

[13] бойтог- эсгий бойтог

[14] чалчиаж- шалчийх

[15] маажуур- загатнуулсан

[16] цараг-гутлын ширэн их биеийн нэр

[17] Мянгад- угсаатны нэр

[18] калтар- халтар нохой

[19] дөкөөд- дөхөөд

[20] Дөрвөд- Дөрвөд угсаатны нэр

[21] гулдруу- эсгий гутлын  гадуур бүчих ширэн бүслүүр

[22] каршаад- харшаад

[23] тоокуу госон- Торгуудын тоохуу гутал

[24] Торгууд- торгууд

[25] сэвгэр- охин

[26] докиад- дохиод

[27] муриасан- мурийж буруу явах

[28] Захчин- угсаатны нэр

[29] цараг- эсгий гутлын ширэн улны нэр,

[30] зангуу- наалддаг өвс

[31] Гөлөм- морьны эмээлийг гөлөм 

[32] Бульгаар- үхрийн хатуу ширээр хийсэн гөлөм 

[33] Жуураа –уран гоё бүжиглэх эмэгтэйн нэр ба тэр бүжиглэх эмэгтэйг Жуураа гэлцдэг гэсэн утгыг энэхүү дуунд хадгалжээ.

[34] Гэлдэнэ – гэлцэнэ 

[35] Бий- бий бүжиг гэсэн утгатай, энэ бүжигт ахуй хүрээний өдөр тутмын үйл хөдлөлийг тусгадаг.

[36] Икэл-баруун монголчуудын дунд дэлгэрсэн  хос чавхдаст нумт хөгжмийн зэмсэг, тавц хөгтэй. 

[37] Хуур – төв халхчуудын дунд өргөн дэлгэрсэн хос чавхдаст нумт хөгжмийн зэмсэг хөгийн хувьд фа си бемоль  буюу дөрөвц хөгтэй,  икэлийн хөгөөс бага зэрэг ялгаатай.

[38] Товшуур хөгжмийн зэмсэг- баруун монголчуудын дунд тууль хайлахтай ая хамсардаг чавхдаст товшуур хөгжмийн зэмсэг.

[39] Балчин хээр хэмээх бий бүжгийн домогт дан хөгжмийн татлага аяз байдаг. 

[40] Шанз-гурван чавхдаст чавхдаст товшлуур хөгжмийн зэмсэг.

[41] Жийжүү хот – гэдэг нь Солонгосын Жежү хот гэсэн утгаар орсон байж болох юм.

[42] Жинтүү- дэр

[43] Хуур дөрвөн чихтэй хуур буюу дөрвөн чавхдаст хуур нь  чавхдаст нумт хөгжмийн зэмсэг,

[44] Хуучир – хос чавхдаст нумт хөгжмийн зэмсэг,