О. Дашбалбарын (1957-1999) “Шанзны эгшиг” шүлгийн Инагуухи Чинагуухи утга

Dr. Лувсанноровын Эрдэнэчимэг

Хөгжим судлаач

Echimeg2002@yahoo.com 

Түлхүүр үг: О. Дашбалбар агсны “Эх орон-Оюун санаа-Яруу найраг” наадмын Соёл судлал эрдэм шинжилгээний илтгэлийн төрөлд шүлэгт гарч буй эгшиг сэтгэлгээний утгыг дорно дахины хөгжмийн онолын үүднээс авч үзсэн нь:

Монголын нэрт яруу найрагч Очирбатын Дашбалбарын “Шанзны эгшиг” шүлгийн сэтгэлгээний онцлог бол: инагши байх ил утгандаа монгол соёлын уугуул хөрсөн дээр идээшсэн, монгол ахуй, ёс заншлаар баяжигдсан монгол хөгжмийн “ахуй сэтгэлгээ” бөгөөд чинагши байх далд утгандаа, дорнын гүн ухаан, урлахуй ухааны “сэтгэл төдийхөнтний” үзэл баримтлалтай уялдан холбогдсон уран дүрийн “дүрслэлт сэтгэлгээ” юм.

Зохиогч эл шүлгээ 1988 оны үест туурвижээ. Эл шүлэг нь: нийт найман цуврал, хэсэг буюу хэсэг бүр нь тав таван бадаг сүүлийн хэсэг нь гурван бадаг нийт гучин найман бадгаас бүтжээ. Дашбалбарын “шанзны эгшиг” шүлэг нь хэдийгээр хайр энхрийлэл,

Франц-д хэвлэгдсэн Торгуудын Ниржидмаагийн арван найман дуу

Dr. Лувсанноровын Эрдэнэчимэг

Хөгжим судлаач

Echimeg2002@yahoo.com 

Зураг дээр: Ниржидмаа гүнж (1907-1983).

Ардын дуу бол ард түмний дундаас төрдөг “амьд эрдэнэ” юм. Иймээс ардын дуу нь тухайн нийгэм, үндэстэн угсаатан, хүн ардын оюун сэтгэлгээний хэл буюу толь мөн. Ерөөс дуу гэдэг нь: ая –шүлэг-сэтгэлгээ гурвын нэгдлээр илрэх эгшгийн нүргээн цуурай буюу уран дүрслэл юм. Ялангуяа дууны шүлэгт харууслын тал, аялгуунд баяслын тал, сэтгэлгээнд ухаарлын тал нь давамгайлдаг. Иймд дуун аялгууг шинжлэх нь тухайн үндэстэн угсаатны хэл яриа, аман билэг, хөгжимт аман зохиол, утга зохиол, тухайн нийгмийн оюун санаа, ахуй сэтгэлгээ, үзэл санааны чиг хандлагыг нээх буюу баяжуулах ач холбогдолтой төдийгүй дууны агуулгаас тухайн нийгмийн хүн соёлжлын түүх, ёс суртахуун, зан заншил, гоо сайхан,  гүн ухаан, танин мэдэхүйн хэм хэмжээг  ч мэдэж болно.

Эх хэлний эрдэнэсийн сан Монгол гүр дуунд

Dr. Лувсанноровын Эрдэнэчимэг

Хөгжим судлаач

Echimeg2002@yahoo.com 

 Өнөө үед манай нийгмийн дотор эх монгол хэлээрээ буруу ярьж байна, хазгай хэлтэн болж байна гэх шүүмжүүд гарсаар байна. Харин эх монгол хэлний эрдэнэсийн сан болсон уран тансаг үг хэллэг, өвөрмөц нандин өв сургаалийг бид уламжлалт ардын дуу, гүр дууллаас сурч мэдэж болно.

Монголчуудын урлаг соёлын түүхэнд хүний оюун ухааныг хөгжүүлэх чиглэлээр туурвигдан гарч ирсэн бүтээл бол бодол бясалгалын дуулал гүр дуу юм. Гүр дууг хуучны Сайн ноён Хан аймаг (одоогийн Баянхонгор аймгийн Галуут сумын нутаг) Чин сүзэгт номун ханы хүрээ хийдэд зун цагт буддын шашны номын найрт дуулж байжээ.

Хуурын домгууд

Dr. Лувсанноровын Эрдэнэчимэг

Хөгжим судлаач

Echimeg2002@yahoo.com 

Түлхүүр үг: Монголын олон овогтон угсаатны домгууд, татлага аязуудаас анх удаа ноот бичигт буулган үг аяын хамт тэмдэглэв.

Малчин нүүдэлчин Монголчуудын амьдралд морь чухал үүргийг гүйцэтгэсээр ирсэн бөгөөд монголын хөгжимт аман зохиол, утга зохиолын бүхий л төрөл зүйлд морьны тухай сэдэв, морин хуурын домгууд онцгой байрыг эзэлдэг. Эрт үеэс монголчууд морийг ачаа уналгад хэрэглэхээс гадна, морио ямагт хүндэн дээдэлж, нас барсан мориныхоо толгойг ч нам дор газар, хүний хөлийн тоосонд тавьдаггүй ямагт өндөр уулын орой дээр тахидаг байсан нь монгол хүн морио хүндэтгэн хайрлаж ирсний шинж юм. Түүнчлэн сайн морьныхоо хялгас сүүлийг татан сунгаж боловсруулан хөгжмийн чавхдас, цавьны нь нимгэн арьсаар цар хийж хуур хөгжмөө урлан бүтээж ирсэн түүхийг ардын дуу, домог үлгэртээ тусгасан нь өнөө бидний үед уламжлан иржээ.  Түүнлүгээ Монголын эртний сурвалж бичгүүдэд морьны тухай сэдэв, морин хуур хөгжим, монгол хурим найрын дууны талаар тэмдэглэгдсэн зүйл арвин их байдаг.

Тухайлбал Монголын нууц товчооны: 57, 58, 64, 65, 189, 267-р зүйлд: “Хонгирад овгийнхон хэзээнээс энх тунх байхыг хүсэж,  хацар сайт охидоо, хар буур хөллөж, хасаг тэргэнд суулгаж эд барааг нь ачаалж морь малтайгаа мордуулдаг” байсан төдийгүй, монголчуудын хурим найрын бэр буулгах ёсны тухай өгүүлэмж  бүхий “эмээлийн дуу” тусгагдсан байдаг. Үүнд: 

Монгол даалууны гуншин

Dr. Лувсанноровын Эрдэнэчимэг

Хөгжим судлаач

Echimeg2002@yahoo.com 

Монголчууд эрт дээр үеэс хот, хүрээ газраар даалуу хэмээх наадгайг наадаж ирсэн ба даалууг тоглохдоо тодорхой уран цэцэн үгийн гуншинг дуудаж наадаж ирсэн уламжлал бий. Энэ нь Монгол ардын уран хэллэгт тоглоом наадмын нэг юм. Даалууны нэр томъёоноос харахад дүрсний хэлбэрээр нь тодорхой оноосон нэр өгч ирсэн байдаг. Хамгийн сонирхол татдаг нэг зүйл бол аль ч аймаг нутгаар нэг л ижил нэр томъёогоор нэрлэдэг. Харин даалууны нэрийг дагалдан дуудаж буй гуншинг хүн бүр, тоглогч бүр янз янзаар дуудаж нэрлэдэг нь авд зохиомжтой холбоотой юм. Даалууны гуншин бол: монгол ардын тоглоом наадмын аман зохиолын баялаг үг хэллэгийг өөртөө багтаасан өвөрмөц нэгэн  төрөл юм.

Зарим нутгаар даалууг мал амьтны ясаар урлаж хийсэн байдаг. Даалууны гуншин нь тухайн арван хоёр нүдэт даалууг бие биеэс нь ялгасан нэр томъёотой бөгөөд дүрсний тоо нь хоёр, дөрөв, тав, зургаа, долоо, найм, ес, арав, арван нэг, арван хоёр нүдтэй байх ба тэдгээрийг хооронд нь ялгаж заагласан нэртэй байдаг. Даалууны нэрийг ажиж байхад дүрсийг ёжилсон, хошигносон, дүрсээр нь дамжуулж өөр зүйлтэй холбон шүүмжилсэн өнгө аяс дүрслэгддэг. Тухайлбал “бажгар арав” гэдэг нь “барзгар арав” гэсэн утгаар авч хэрэглэсэн нэр юм. Даалууны дүрсээс ажихад тэр нь тус тусдаа хоёр талд буй тав таван нүдтэй байх ба үүний зураглалыг “барзгар сарзгар” буюу “эв дүйгүй дүрс” гэсэн утгаар хэрэглэсэн бөгөөд дуудлагад барзгар нүүртэй хүний дүрээр дүрсэлж хэлж ёжилсон хошигносон өгүүлэмжтэй байх ба, түүнийгээ барзгар гэхээс арай өөрөөр бажгар хэмээн тоглоом наадамд зориулсан хэллэгээр өөрчлөн зөөлрүүлэн дуудаж хэлсэн байдаг. Даалуу бүр өөрийн тодорхой нэртэй бөгөөд тэдгээрийг дор сийрүүлбэл:

Нүүдэлчдийн биет өвийн соёл монгол ардын дуунд

Dr. Лувсанноровын Эрдэнэчимэг

Хөгжим судлаач

Echimeg2002@yahoo.com 

Монголчууд ардын дуу хуураар арвин баялаг ард түмэн билээ. Монгол ардын дууны яруу найраг, ая шүлэг нь ард түмний амаас амд, биеэс биед өвлүүлэн уламжлагдсаар хэдэн зууныг илээжээ. Монгол ардын дууны яруу найргийн төрөл зүйлийг үе үеийн олон арван эрдэмтэн мэргэд судлан үзээд тэдгээрийг өгүүлэмж дүрслэлийн хувьд маш олон төрөл зүйлээр ангилсан нь бий. Тухайлбал: байгаль эх дэлхий, уул ус, амьтан ургамал, эх орон, нутаг нуга, эцэг эх, элгэн садан, ах дүүсийн хайр элбэрэл, анд нөхдийн ариун журам, худ ураг бололцох ёс, хурим найрын дэг ёс, цэрэг эрсийн, баатарлаг үйлсийн тухай буюу туульсын, аж байдал, ахуй зан ааль, ажил хөдөлмөрийн, хайр сэтгэл, халамж энэрэл, утга уянга, шашин сүм хийдийн, мөргөл шүтлэг, магтаал ерөөлийн гэхчлэн хүний орчлонгийн үй түмэн үйл явдлын сэдвээс эх авч зохиогдсон хэмээн  дууны ая шүлгийн утга агуулга, өгүүлэмж дүрслэлийн талаас нь олон төрөл зүйлээр ангилан судалсаар иржээ. Харин энэ удаад бид монгол ардын дууны өгүүлэмжид буй нүүдэлчдийн эрт үеэс өвлүүлж ирсэн эд өлгийн зүйлийг биет өвийн талаас нь авч үзэхийг хичээв. Эдгээрийг судлан авч үзсэнээр тухайн нийгэм үед монголчууд ямар зүйлийн эд юмсыг өөрсдийн ахуй амьдралдаа хэрэглэж ирсэн тухай бодит өвийн зүйлсийг дууны өгүүлэмжээр хэрхэн дамжуулж ирсэн уламжлалыг мэдэж болох юм. Ер нь дууны өгүүлэмж бол тухайн нийгмийн хүний хөгжлийн бодит түүх нь болж үлддэг. Иймд дуу хөгжмөөр дамжуулан тухайн нийгмийн хүмүүсийн оюун   сэтгэлгээний онцлогийг тодруулан гаргаж болох талтай. Ерөөс ардын дууны ая шүлгийн өгүүлэмжид: хүнийг сургах, ойлгуулах, танин мэдүүлэх, төлөвшүүлэх, хүмүүжүүлэх тал нь илүү байдаг.      

Гүн гэрийн хатагтай Цай Вэн Жийн: “Нүүдэлчдийн цуурын арван найман аялгуу"

Dr. Лувсанноровын Эрдэнэчимэг

Хөгжим судлаач

Echimeg2002@yahoo.com 

Түлхүүр үг: Эртний Цай Вэн Жи хатагтайн бичсэн нүүдэлчдийн цуурын арван найман аялгуу шүлэг хэдий үест зохиогдсон, шүлгийг дагалдан гарсан уран зураг, дуу хөгжмийн тэмдэглэл, жүжгийн зохиол бий юу, бий бол хэдий үед, хэн зохиосон бэ зэрэг асуудлыг хамрав.

Оршил

Оршил  хэсэг нь уйгуржин монгол бичгээр буусан байгаа.

Удиртгал

Удиртгал  хэсэг нь уйгуржин монгол бичгээр буусан байгаа.

1.                 Шүлэг зохиогдсон түүхээс

Энэ шүлгийн зохиогдсон гол онцлог нь нийтийн тооллын 195 оны сүүлээр  Хан улсад үймээн самуун гарах үест тэр цагийн нэрт эрдэмтэн Цай Юнгийн(132-192) охин Цай Вэн Жи- гүнжийг тэр үеийн Чэнь Лю Юй буюу одоогийн Хө- нань дахь эцгийнх нь гэрээс Өмнөд Хүннү иргэд хулгайлан Умард нутагтаа авчирч нүүдэлчин аймгийн зүүн жигүүрийн цэргийн жанжны гэргий болгожээ.  Түүнээ схлйш Цай Вэн Жи гүнжийг эрж хайн гэрт нь авчрах хүртэл нь арван хоёр жил өнгөрчээ.  Тэр үеийн “Гурван улс” нэртэй улсын нэгийг захирч байсан  жанжин Цао Цао бол эрдэмтэн Цай Юнгийн дотны нөхөр байв. Тэрээр эрдэмтэн Цай Юнг охиноо харьд булаалган, сэтгэлийн уй гашууг амсч байхыг ойлгон мэдэрч түүнд туслахыг эрмэлзэж байсан хүний нэг юм. Хэдийгээр охины эцэг нас барсан ч, Цао Цао ихэд хөөцөлдсөний эцэст, нүүдэлчдэд алт, хас эрдэнэ тэргүүтэн их эд баялгийг өгч байж хатныг эргүүлэн авчээ.  Харин Цай Вэн Жи нэгэнт нүүдэлчдийн дунд амьдран жанжны гэргий, хоёр хүүгийн эх болоод тэр нутагт хэдий нь дассан байв.  Иймээс өөрийн төрсөн нутаг эцэг эх, элгэн садандаан буцаж очих уу? хань ижил, үр хүүхэдтэйгээ үлдэх үү? гэсэн хүндхэн асуудлыг сонгох болдог. Гэвч бүсгүй олон жил мөрөөдөж явсан эцэг, эх, элгэн садан ахан дүүстэйгээ уулзахаар өөрийн төрсөн нутгаа  зорихоор шийдсэн бөгөөд, түүний сэтгэлийн гүнд харанхуйлах, үр хүүхдээсээн салах үйтгар гуниг, уй гашуу, эх нутагтаа очих сэтгэлийн баяр баясал буюу өөрөөр хэлбэл сэтгэлийн хүслэн хяслан хоёр эсрэгцэх хөдөлгөөн нь энэ шүлэг зохиогдох түүхэн нөхцөл нь болжээ.